نوروزی بسیاری از درختان این باغ را از روزگاری که تنها نهالی کوچک بودند، می‌شناسد. قدیمی‌ترین راهنمای باغ گیاه شناسی می‌گوید: «باغ از سال 47 تاسیس شد و من از سال 52 اینجا مشغول به کار شدم.
آن روزها اینجا تکه‌ای بیابان بی‌آب و علف در فاصله تهران و کرج بود،با خاکی فوق‌العاده ضعیف که تنها علف‌های هرز در آن روییده بودند، اما اکنون باغ گیاه‌شناسی ایران یکی از 7 باغ ملی گیاه‌شناسی بزرگ دنیا به حساب می‌آید. باغ ملی گیاه‌شناسی ایران این روزها هیچ کم از باغ کیو در لندن، پالمن گاردن در آلمان، ایونویز در شیکاگو و بروکلین و لانگ‌وود در نیویورک ندارد.»
نوروزی سال‌های سال در واحد بذر باغ ملی مشغول بود و در طول این سال‌ها به دشت و دمن‌های بسیاری سفر کرده است و هر بار با همکارانش با کوله‌ای پر از بذرهای نایاب به باغ بازگشته است،تا این جواهرهای ایرانی را در یک کلکسیون بی‌نظیر حفظ کنند،او می‌گوید:«بسیاری از کوه‌ها و دشت‌های ایران را وقتی در واحد بذر کار می‌کردم،زیرپا گذاشتم.
سفرهای اعجاب‌انگیزی بود که گاهی تو را با بخش‌های بکر و عجیبی از ایران روبرو می‌کرد خیلی وقت‌ها به گونه‌های گیاهی برمی‌خوردیم که هیچ‌کس فکرش را هم نمی‌کرد در ایران نمونه آنها پیدا شود.گاهی می‌شد گونه گیاهی در حال انقراضی را پیدا کرد. در نهایت این نمونه‌ها به واحد بذر منتقل می‌شدند و لیستی از بذرهای آماده شده تهیه می‌شد و به عنوان پشتوانه امتیاز این باغ را در عرصه جهانی افزایش می‌داد.»
این کارشناس گیاه‌شناسی روزهایی را به یاد دارد که برای ساختن تپه‌ها و مدل‌های این باغ سنگ‌های عظیم را قطعه‌قطعه از کوه‌های اطراف به این باغ می‌آوردند تا نمونه‌ها هرچه بیشتر به واقعیت نزدیک شوند: «شاید آن موقع خیلی‌ها حتی در رؤیاهایشان هم تصویر چنین باغی را نمی‌دیدند.
چطور می‌شد در زمینی که خس و خاشاک هم به زور روییده بودند، باغی این چنینی را ساخت؟ اما در این دشت پست و هموار، ماکت کوچکی از رشته کوه‌های هیمالیا ساخته شد و مهمانانی از 5 قاره جهان مهمان این نقطه شدند.برای ساختن این مدل‌ها 12 هزار کامیون خاکی که از مترو برداشت شده بود به اینجا منتقل شد. سنگ‌های گرانیتی بزرگی از طالقان را هم به اینجا منتقل کردیم و در این کوه قرار داریم. حتی شیب این مدل درست مانند هیمالیا طراحی شده است.»
کریم نوروزی درباره چگونگی طراحی این باغ می‌گوید:«طراحی باغ به گونه‌ای است که به 2 بخش اکولوژی ویژه مناطق و زیباسازی تقسیم شده است.چنانکه 7 دریاچه مصنوعی،2 آبشار و چندین کوه در آن احداث شده است.در سال‌های اولیه کار به این ترتیب بود که گیاهان ایرانی را از اکوسیستم‌‌های گوناگون به این باغ منتقل می‌کردند و پرورش می‌دادند.
کشت و کار اینجا به شک بذر، نشا، درختچه و حتی گاهی درخت آغاز می‌شد، به این ترتیب هر روز بانک گونه‌های گیاهی در این باغ قوی‌تر شد.به هر حال ما در ایران بیش از هزار و 800 گونه گیاهی منحصر به فرد داریم که بذر آنها در ایران می‌روید و همین منبع غنی سبب شده است که باغ ملی گیاه‌شناسی به این شکل درآید.»
در چند سال اخیر باغ ملی گیاه‌شناسی مبادلات گسترده‌ای را با دیگر باغ‌های گیاه شناسی جهان آغاز کرده است و در نتیجه این مبادلات اکنون بیش از 5 هزارگونه گیاه که ریشه آنها در قاره‌ها و کشورهای دیگری است، مهمان این باغ شده‌اند.به گفته مسئول راهنمای این باغ،تقسیمات گیاه‌شناسی در این مرکز از استانداردهای جهانی نشئت گرفته است و اکنون بیش از 20 کلکسیون در این باغ رخ می‌نماید.»
به گفته دست‌اندرکاران هدف اصلی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور از سرمایه گذاری در این باغ بیش از هر چیز 2 نکته است، اول آشنایی مردم ایران با گستردگی گونه‌های گیاهی که در منابع طبیعی ایران وجود دارد و نکته دوم اینکه این باغ به نوعی می‌تواند به عنوان مادرکشاورزی و جنگل کاری ایران عمل کند.در واقع هر کشوری که باغی به چنین مشخصاتی را داشته باشد، تا اندازه زیادی خطر از دست رفتن گیاهانش کاهش پیدا می‌کند.
باغ گیاه‌شناسی مکانی است که در آن مجموعه‌ای از گیاهان بومی‌و غیر بومی در فضای باز و در گلخانه‌ها کشت می‌شوند و نقش مهمی در زمینه‌های مختلف تحقیقاتی از جمله علوم گیاهی و باغبانی، آموزش عمومی و آشنا ساختن مردم به اهمیت گیاهان و لزوم حفاظت از آنها بر عهده دارند.
افزون بر این باغ گیاه‌شناسی به عنوان ذخیره ژنتیکی گیاهان در معرض خطر انقراض مورداستفاده قرار می‌گیرد. در باغ‌های گیاه‌شناسی امکانات لازم برای مطالعه و تحقیق درباره تنوع زیستی وحفاظت از آنها فراهم است.
با بهره‌گیری از روش‌های گوناگون علمی، امکان شناخت گونه‌های گیاهی کشور فراهم شده است. تحقیق در زمینه روش‌های تکثیر و پرورش گونه‌های با ارزش از نظر حفاظتی و اقتصادی از موضوعات دیگری است که در باغ گیاه‌شناسی به آن پرداخته می‌شود.
به احترام یک گیاه‌شناس
شناخت و طبقه‌بندی گونه‌های گیاهی کاری است بسیار مشکل که نیاز فراوانی به شناخت دقیق گیاهان و نظم دادن به آنها و ایجاد یک سیستم رده‌بندی دقیق و قابل درک برای مردم را دارد تا بتوان به کمک آن در این مجموعه عظیم گیاهی به راحتی به اهداف اصلی خود یعنی شناخت و معرفی گونه‌های گیاهی دست یافت.
یکی از مشهورترین فلاسفه و طبیعت دانان قبل از میلاد تئوفراست یونانی است. او بیش از 500 گونه از گیاهان محیط اطراف خود را شناسایی کرد. بسیاری او را پدر علم گیاه‌شناسی نامیده‌اند. بنابراین به احترام و یاد او در باغ‌های گیاه‌شناسی جهان قطعه‌ای به نام باغ سیستماتیک را در نظر می‌گیرند. باغ سیستماتیک مجموعه‌ای است از تیره‌ها، جنس‌ها و گونه‌های گیاهی که با نظم خاص و بر اساس سیستم‌های رده‌بندی متداول کاشته و نگهداری می‌شوند.
این کلکسیون در باغ گیاه‌شناسی ملی نزدیک 8 هکتار است. این قطعه به قطعات کوچک‌تری تقسیم شده که در هر یک از آنها یکی از تیره‌های گیاهی معرفی می‌شود. این مجموعه از تنوع وسیعی برخوردار است و گونه‌های مختلف گیاهی اعم از زینتی، دارویی، صنعتی، آبزی و غیره را به نمایش گذاشته است.
با در نظر گرفتن تنوع فراوان گونه‌های گیاهی در جهان و موقعیت اقلیمی باغ گیاه‌شناسی، تاکنون بیش از 80 تیره، 200 جنس و مجموعا 500 گونه گیاهی در قطعات این کلکسیون مستقر شده و هر سال بر تعداد آنها افزوده می‌شود.
چهارفصل در باغ ایرانی ـ تورانی
کلکسیون گیاهی منطقه رویشی ایرانی ـ تورانی یکی از قسمت‌های اصلی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران است.این کلکسیون با هدف جمع‌آوری، پرورش، حفظ و نمایش گیاهان ناحیه رویشی ایرانی ـ تورانی شکل گرفته است و می‌توان گیاهان هر چهار فصل چهار گوشه ایران را یکجا در آن به تماشا نشست.
این کلکسیون بخش وسیعی از پوشش گیاهی ایران را دربرمی‌گیرد که از شمال به کوهپایه‌های سلسله جبال البرز و کوه‌های شمالی خراسان، از جنوب به منطقه صحرایی ـ سندی، از شرق به مرز کشورهای افغانستان و پاکستان و از غرب به سلسله جبال زاگرس محدود می‌شود.
پوشش گیاهی ناحیه ایرانی ـ تورانی شامل گونه‌های گوناگون «درمنه دشتی» است. افزون بر آن گونه‌هایی از جنس گون،قیچ، پرند و “ در اینجا دیده می‌شود. حتی در این بخش می‌توان مدل دریاچه نمک را هم دید که در اندازه‌ای کوچک‌تر اما با همان ویژگی ساخته شده است، در اطراف دریاچه گونه‌های شورپسند کاشته شده است. نزدیک به 40 گونه گیاهی از مهم‌ترین گیاهان معروف این بخش در کلکسیون کاشته شده است.
البرز همیشه سبز
کلکسیون البرز با هدف معرفی تنوع رویشی منطقه البرز مرکزی به عنوان یکی از رویشگاه‌های طبیعی ایران ساخته شده است. در این بخش در کنار گونه‌های گیاهی آبشار چشمنوازی با ارتفاع 14 متر در کنار رودخانه‌ای به طول 250متر ساخته شده است همراه با چشمه، برکه، زمین‌های پر آب با استفاده از صخره‌های سنگی در ابعاد بزرگ ایجاد شده است.نکته جالب اینجاست که آب این دریاچه را از دریای خزر آورده‌اند و به این ترتیب گیاهانی در همان آب و هوا رشد می‌کنند. بخش عظیمی از چنین تنوع گیاهی در طول سالیان اخیر از طبیعت جمع‌آوری و در محل‌های از پیش تعیین شده رشد کرده است.
سبزهای شفابخش
کلکسیون گیاهان دارویی و صنعتی در زمینی نزدیک به 5 هکتار از جمله مجموعه‌های گیاهی در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به شمار می‌رود.این مجموعه شامل چندین چشمه، نهر و برکه، گلخانه و آلاچیق است. جمع‌آوری مواد اولیه گیاهی از طبیعت، تولید، کاشت و انجام عملیات مراقبت و نگهداری از گیاهان کاشته شده در این بخش انجام می‌شود.
در طول این سال‌ها مواد اولیه گیاهی با جمع‌آوری از طبیعت یا با استفاده از تبادل بذر و نهال با منابع داخل وخارج از کشور تهیه شده است و نزدیک 180 گونه گیاهی یکساله و چند ساله‌های علفی و بوته‌ای، درختان و درختچه‌ها در آن کاشته شد و به مرور با دستیابی به منابع جدید در طول دوره تمدید طرح، تنوع گونه‌های گیاهی بیش از 350 گونه است.
طراحی این مجموعه به شدت طبیعی است و معماری به کار رفته در آن به گونه‌ای است که منشأ طبیعی گیاهان به شکل کامل حفظ شده است.آب از دل چشمه می‌جوشد و در نهرهایی روان می‌شود و پای گیاهان می‌ریزد، درست در وسط این مزرعه‌ها آلاچیقی به شکل چرخ بر روی کرت‌های مزرعه‌ای از گیاهان صنعتی قرار گرفته فرآوری محصولات گیاهان صنعتی را به نمایش می‌گذارد.
تابلو مینیاتوری زنده
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این باغ،بخش گیاهان زینتی است.آنقدر که انگار انبوهی از تابلوهای مینیاتوری را به هم چسبانده باشند و شما در رؤیایی بس شیرین و عمیق در میان این مینیاتورها گام برمی‌دارید. نمایش گیاهان زینتی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران از قدیمی‌ترین قسمت‌های باغ است.
این قطعه با مساحت 6/6 هکتار مجموعه‌ای از درختان و درختچه‌های منطقه مدیترانه را در خود جای داده است.در این بخش در کنار ایجاد زمینه آموزش برای بازدید کنندگان از باغ با هدف آشنایی با گیاهان زینتی خارجی و انجام آزمایشات سازگاری روی گیاهان و گونه‌های زینتی به بازدید کنندگان معرفی می‌شود و محیط مناسب برای رشد آنها هم معرفی می‌شود.
این منطقه به 3 بخش باغ صخره‌ای، آبشار و نمایشی تقسیم شده است که در زمینی تپه ماهوری واقع شده و سعی بر آن بوده که چشم‌اندازی طبیعی را منعکس کند. آبشار موجود در آن به ارتفاع 8 متر جلوه خاصی به آن بخشیده است و به دریاچه مدیترانه به وسعت 2500 مترمربع ریخته می‌شود که با هدف کاشت و نگهداری گیاهان آبزی طراحی شده است.
سنگ‌های استفاده شده در باغ صخره‌ای از کوه‌های اطراف جمع‌آوری شده‌اند و پیاده‌روها از سنگ لاشه طبیعی هستند.بخش نمایشی شامل گونه‌های درختی و درختچه‌ای است که تعداد زیادی از آنها غیر بومی هستند و از نهالستان هیلر انگلستان وارد باغ شده‌اند. پیاده‌روهای این بخش با پرچینی از شمشاد نعنایی تفکیک شده‌اند و عطری خوش و سرمست کننده لذت گردش در این بخش را دوچندان می‌کند.
آربراتوم و به همان اندازه عجیب
در این بخش مجموعه‌ای عجیب از گیاهان با اهداف معرفی گونه‌های بومی و غیر بومی و گسترش مجموعه‌های آنها برای دستیابی به امکانات آموزشی، پژوهشی و تفریحی کنار هم قرار گرفته‌اند. این قطعه در ضلع جنوب غربی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با مساحت حدود 14 هکتار،در ابتدای این قطعه دو در یاچه و برکه قرار گرفته است و 3 پل روی رودخانه و دریاچه‌ها زیبایی‌اش را دو چندان می‌کند. سرو شیرازی، سرو نقره‌ای، زبان گنجشک، توت، اقاقیا، سپیدار، داغداغان، انار، چنار و عرعر بیشترین درخت‌های این مجموعه را تشکیل می‌دهند.
راهنمای بازدید از باغ
باغ ملی گیاه‌شناسی سال‌های سال است که چون نگینی در غربی‌ترین نقطه تهران می‌درخشد،اما راه یافتن به این باغ اعجاب‌انگیز تا همین چند وقت پیش کار دشواری بود.کریم نوروزی می‌گوید:«هیچ دریغی در کار نیست،در واقع بخشی از اهداف احداث این باغ به بازدیدهای عمومی برمی‌گردد،حتی در این باغ تفرجگاه‌های عمومی و کلبه‌های تفریحی هم در نظر گرفته شده است،اما باید تمهیدات لازم اندیشیده شود که در خلال این بازدیدها آسیبی به گیاهان و بازدیدکنندگان نرسد.
برای نمونه ما در این باغ نمونه‌های عجیبی از درختان توت داریم، درخت توت چینی،توت‌های قرمز رنگی به اندازه یک گردو می‌دهد که شیارهای عمیقی دارند و بسیار هوس‌انگیز هستند،اما برای رشد آن در این باغ همکاران ما مرارت‌های زیادی کشیده‌اند.کمی آن سو‌تر نوعی توت جنگلی آمریکایی رشد می‌کند که توت‌های سفید آن به اندازه یک توپ تنیس است و بسیار هم سمی هستند.
پس اگر در اینجا مانند یک بوستان تفریحی باز باشد و این فرهنگسازی هم انجام نشده باشد، ببینید شاهد چه اتفاق‌هایی خواهیم بود، توت‌های چینی خوش آب و رنگ چیده می‌شوند و خوردن توت‌های آمریکایی سمی بازدیدکنندگان را بیمار می‌کند، در این باغ برای نمونه بوته کوچکی هست که از سال 50 تاکنون ده‌ها نفر از آن مراقبت کرده‌اند و نگهداری آن هزینه گزافی داشته، اگر کودکی پایش را روی آن بگذارد،تصور کنید چه می‌شود؟پس ابتدا باید این فرهنگسازی صورت بگیرد و تمهیدات لازم برای حفاظت از گیاهان در صورت حضور گسترده اندیشیده شود.»
با این حال باغ ملی گیاه‌شناسی اکنون هر روز گروه‌های 15 تا 20 نفره را برای بازدید از این باغ می‌پذیرد، نوروزی می‌گوید:«من به همراه 6 لیدر دیگر بازدیدکنندگان را با اتوبوس‌های برقی که آلودگی ایجاد نمی‌کنند،به گردش در باغ می‌بریم.در واقع باغ چند ماه دیگر به شکل رسمی افتتاح می‌شود،اما از چندی پیش درخواست‌های بازدید در قالب گروه‌های بالاتر از 10 نفر پذیرفته می‌شود.
اکنون گروه‌های دانشجویی و دانش‌آموزی بسیاری از شهرهای دور و نزدیک برای بازدید به این باغ می‌آیند. براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده قیمت بلیت ورودی در 6 ماه اول سال 15 هزار تومان و در 6 ماه دوم 10 هزار تومان در نظر گرفته شده است.اما این رقم برای دانش‌آموزان با 90 درصد تخفیف همراه است و آنها رقمی میان هزار تا 2 هزار تومان پرداخت می‌کنند و دانشجویان، دبیران و استادان دانشگاه و اعضای NGOها هم از 80 درصد تخفیف بهره‌مند می‌شوند.»
برای ورود به این باغ بهشتی لازم نیست، کفش آهنی به پا کنید، هر چند در نگاه اول این باغ در بازی ندارد،اما مسئولان باغ ملی گیاه‌شناسی راه‌های آسانی را در نظر گرفته‌اند.ابتدا باید نامه‌ای را در قالب درخواست بازدید یک گروه حداقل 10 نفره برای حوزه ریاست باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به شماره 44196575 ارسال کنید کمی بعد روابط عمومی این مؤسسه با شما تماس می‌گیرد و شما در نوبت انتظار وقتی خواهید داشت و بزودی می‌توانید از این باغ بازدید کنید.
اما در این بازدید باید خاطرتان باشد که این باغ به هیچ روی معمولی نیست و باید بارها و بارها بیشتر از تفرج در یک بوستان عادی دست به عصا حر کت کنید، وارد باغچه‌ها نشوید،هیچ گلی را نچینید،حتی اگر گل‌ها و دانه‌های آن روی زمین ریخته بود هم از هوس کاشت آن دانه‌ها در باغچه خانه‌تان چشم‌پوشی کنید و به تمام مواردی که راهنماهای باغ توصیه می‌کنند توجه کنید. هرگز از گروه جدا نشوید زیرا این باغ هکتارها وسعت دارد.
همشهری محله - 22
